Telefooncel kunstobject

Het wijkoverleg krijgt af en toe kritische opmerkingen te horen over de vreemde telefooncel bij het Gemeentemuseum. Het is een kunstwerk dat de gemoederen blijft verhitten.

Door Abe van der Werff

Telefooncellen
Er is veel gepubliceerd over telefooncellen. Het is ook een aantrekkelijk onderwerp. Eigenlijk gaat het om het kleinste huisje in de stad: het maakt iets mogelijk (bellen) omdat je er beschut bent tegen wind en regen. Je vindt er even een privéplek.

De telefooncellen uit Engeland werden wereldberoemd met hun rode kleur, goudkleurig embleem, fijne ruitjes en een royale deur die toegang geeft tot het wat donkere interieur. Minder bekend maar in kringen van ontwerpers hoog gewaardeerd, waren de telefooncellen van de Nederlandse architecten Brinkman en Van der Vlugt uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Ze waren uiterst transparant, uit dunne metalen stijlen opgetrokken en functioneerden tot 1980.

Bij het Gemeentemuseum staat een heel andere oude cel, in een traditionele vormgeving. Bovenin staat met grote letters: ALARM  BRAND  POLITIE. Daar belde je dus bij nood met de autoriteiten.

Functies van kunst
In de opvattingen van de jaren tachtig moest kunst niet alleen op zichzelf staan, maar op een of andere manier ook een maatschappelijke functie vervullen. Nu is dat nooit ongewoon geweest. Veel kunstwerken werden vroeger immers in opdracht gemaakt en altijd met een bepaalde bedoeling.

In de Haagse Geleenstraat, een prostitutiestraat, moest de inrichting meer gevarieerd worden, vond de gemeente. Wie zou dat kunnen? Denk eens aan een kunstenaar.

Kunstopvattingen
Daarbij viel de keus op twee opmerkelijke Russische kunstenaars, die overigens in New York waren gaan wonen. Vitaly Komar en Alexander Melamid, eind jaren zestig al vrienden tijdens hun opleiding aan de Academie in Moskou. In het toenmalige Rusland waren ze dissidente kunstenaars. Ze hadden geleerd heldhaftige portretten te schilderen van Stalin of stoere arbeiders, maar ze maakten een Russische variant van het Amerikaanse pop-art. Amerikaanse kunstenaars verhieven toen alledaagse dingen (bijvoorbeeld een soepblik) tot kunst.

Komar en Melamid maakten het grote en belangrijke dat hen omringde (Stalin en het communisme) onbelangrijk en klein in hun kunst. Ze gaven ook ironisch commentaar op de ontwikkeling in de moderne kunst, omdat zij parallellen zagen met maatschappelijke ontwikkelingen.

“Het gaat erom”, zei Melamid, “wat degene die het kunstwerk bekijkt, er in projecteert. Wij zijn meer geïnteresseerd in wat de ‘gewone man’ van kunst verwacht dan wat de kunstprofessor wil zien.”

Ironie, commentaar, geen platgetreden paden. Waren dat geen uitstekende condities voor een kunstopdracht in een hoerenbuurt?

Het kunstwerk in zijn locatie
Komar & Melamid kozen in 1986 voor een compositie met eenvoudige middelen. Vanuit hun visie lag de keuze voor de telefooncel (gemaakt om in nood de autoriteiten te alarmeren) voor de hand. Dit stoere bouwsel had ook nog eens bewezen de tand van de tijd te doorstaan. Geen gek idee voor een rosse buurt.

Hun ironisch commentaar trof de ‘icoon’ Stalin, decennia lang toch een van de wereldleiders. Hij werd in een goed gelijkende bronzen kop vormgegeven, glimlachend, vertrouwenwekkend. Het beeld werd geplaatst op een soort altaar, bekleed met donkerrood fluweel, naast een Hollands schemerlampje, met een plastic harinkje ervoor. Zo bood de telefooncel een merkwaardig schouwspel, met de deur op slot.

Een geringe ingreep in de openbare ruimte, maar een oorverdovend effect. Redacteuren van kranten raakten er niet over uitgeschreven. Het kunstwerk werd bespot en na een tijdje sneuvelden al de ruiten. Toen na enkele jaren het geheel als afvalbak en openbaar toilet werd gebruikt, haalden de autoriteiten het kunstwerk weg.

Het kunstwerk in museale context
Kan dat, een kunstwerk weghalen dat specifiek voor één plek is gemaakt en elders herplaatsen­? Denk eens aan een totaal ander voorbeeld, een stenen werk dat wij heel veel later tot kunst hebben verheven: de obelisk op de Place de la Concorde in Parijs. In de 19e eeuw werd de obelisk weggesleept uit  Luxor. Ooit gemaakt voor een tempel in de oud-Egyptische cultuur, met teksten in de vorm van hiërogliefen die de gewone man vandaag niet kan lezen. Die obelisk is helemaal losgerukt van zijn oorspronkelijke bedoeling, maar werd absoluut onmisbaar op het grote Parijse plein.

Ook het kunstwerk van Komar & Melamid is weggehaald van zijn bedoelde plek en functie, dat is de parallel met de obelisk. Begrijpen wij nu nog wat het als kunstwerk betekent? We zien een bonte verzameling van dingen, waarvan we de betekenis – het ironische commentaar op onze complexe wereld – pas gaandeweg accepteren.

Maar is dat bij een ander kunstwerk eigenlijk niet net zo? Bij kunst is altijd aandacht nodig en tijd om het beeld te verwerken. We zijn de vormgeving met die telefooncel en wat schijnbaar onsamenhangende attributen – en toch kunst? – niet gewend.

Terugblik
In een museale omgeving ben je eerder bereid het minder gebruikelijke te aanvaarden. In die zin is de verplaatsing naar het openbare gebied rond het Gemeentemuseum een terechte ingreep geweest. Maar moet het Statenkwartier dan opvangen wat elders verworpen is?

De buurt waar het kunstwerk stond, was aan wel heel bijzondere omstandigheden onderworpen. Er was daar gewoon niets mogelijk. Waar het beeld in zijn commentaar objecten toepast die naar een eigen geschiedenis verwijzen – de macht, het burgerlijke – waaraan je de geschiedenis van het kunstwerk zelf nog eens kunt toevoegen, ontstaat het besef het object als tijdkenmerk  te midden van andere kunst te willen behouden.

Het is ook nog eens een werk van kunstenaars die internationaal befaamd zijn. Je kan het natuurlijk ook in de kelder van het museum bewaren, maar het is toch goed dat het in al zijn kwetsbaarheid zichtbaar blijft in de openbare ruimte. Ook al is het begrijpelijk dat sommigen er niets in zien, of zich zelfs ergeren.

Wie bereid is nog eens te kijken en te luisteren naar wat deze telefooncel ‘uitstraalt’, hoort misschien een onvermoed verhaal. Er is aanleiding genoeg.

 

© Copyright 2023 - Wijkoverleg Statenkwartier | Webdesign LOL Media Design en Twiet Creative